1.Εισαγωγικά : Σχετικά με τα Ελληνικά της Ζακύνθου
Στη Ζάκυνθο την πατρίδα μου, μιλιούνται αρκετά ιδιώματα της τοπικής γλώσσας. Δηλαδή διαφέρει το ηχόχρωμα και η προφορά ανάλογα με την τοποθεσία.
Κλασσικοί μας συγγραφείς και ποιητές (Ξενόπουλος, Ρώμας κλπ) έχουν γράψει και έχουν παρουσιάσει πολλές φορές το ηχόχρωμα της πόλης της Ζακύνθου, «τση χωρας». Δεν έχω συναντήσει κανένα έργο όμως που να ασχολείται με τα άλλα γλωσσικά ιδιώματα όπως είναι το Κεριώτικο, το Βολιμιάτικο, το Ορθωνιάτικο κλπ.
Αυτό είναι φυσικό γιατί αυτές οι περιοχές δεν έχουν δώσει συγγραφείς της εμβέλειας αυτών που πιο πάνω αναφέρω ή και να έγινε έτσι, αυτοί δεν ασχολήθηκαν με το θέμα ή εγώ δεν έτυχε να δω κάποιο έργο τους.
Όπως και νάχει, εκείνο που έχει σημασία είναι ότι στη Ζάκυνθο όλα τα γλωσσικά ιδιώματα – και είναι τόσα πολλά - είναι προσωδιακά, προφέρονται με γνώση της μουσικής της γλώσσας και διατηρούν ανόθευτους πολλούς πανάρχαιους τύπους και ενδεχομένως σημεία στίξης άγνωστα στην άλλη Ελλάδα καθώς και χαμένους από αιώνες φθόγγους και σύμφωνα.
Σκέφτηκα στην αρχή να φτιάξω ένα γλωσσάρι για τον αμύητο, αλλά δεν ήμουνα βέβαιος πως δε θα ήταν κουραστικό, γιατί εγώ όταν διαβάζω ανάλογα κείμενα αγανακτώ με το συγγραφέα που με αναγκάζει να αλλάζω σελίδα, ψάχνοντας άγνωστες λέξεις ή παραπομπές στο τέλος του βιβλίου.
Μιας και ήταν ανάγκη κάποιες λέξεις να εξηγηθούν, έβαλα μερικές σημειώσεις στο τέλος κάθε σελίδας. Στο τέλος αποφάσισα να ακολουθήσω ένα συνδυασμό κι από τα δύο. Έτσι έγραψα ένα μικρό γλωσσάρι με λέξεις που δεν τις συναντάει εύκολα κανείς αλλού και κράτησα και αρκετές σημειώσεις στις αντίστοιχες σελίδες, κυρίως εκεί που όχι μόνο η λέξη, αλλά και η χρήση της είναι περίεργη. Πολλές φορές μπορεί να το παρακάνω, αλλά νομίζω πως καλύτερα να το παρακάνω εγώ παρά να μένουν πράγματα και έννοιες αδιευκρίνιστα.
Έχω ακούσει την άποψη ότι η Ζακυνθινή ντοπιολαλιά είναι γεμάτη από ξένες-κυρίως ιταλικές- λέξεις. Νομίζω όμως ότι αυτό συμβαίνει μόνο στον ίδιο βαθμό με κάθε άλλη περιοχή της χώρας μας. Ίσως λίγες περισσότερες ξένες λέξεις χρησιμοποιούνται στο ιδίωμα της χώρας, της πρωτεύουσας, αλλά αυτό συμβαίνει μάλλον επειδή εκεί έζησαν πολλές ξένες οικογένειες που μετά την απελευθέρωση παρέμειναν στη Ζάκυνθο. Αυτές οι οικογένειες παρέμειναν έχοντας όμως αποκτήσει εντελώς Ελληνική συνείδηση.
Επίσης ένα σημαντικό στοιχείο είναι ότι οι κάτοικοι της χώρας είχαν πολύ περισσότερες συναλλαγές με την Ιταλία μέχρι την απελευθέρωση. Εκεί εσπούδαζαν όσα παιδιά είχαν έφεση για μάθηση και γονείς που να αντέχουν τα έξοδα. Τα παιδιά αυτά, γυρίζοντας στη Ζάκυνθο είχαν τα Ιταλικά σα δεύτερη γλώσσα και τη μιλούσαν άπταιστα.
Η γλώσσα του λαού είναι γνήσια ελληνικά και δεν έχει παρά μακρινή μόνο σχέση με τη γλώσσα του σιορ Διονύσιου που ακούμε στα θεατρικά ή κινηματογραφικά έργα ή στα έργα των Καραγκιοζοπαικτών.
Αυτά τα γνήσια Ελληνικά της Ζακύνθου προσπαθώ να παρουσιάσω με τα παρακάτω διηγήματα, μόνο που τα γλωσσικά εργαλεία που έχω στη διαθεσή μου δεν είναι αρκετά για να δώσω το ρυθμό και την προσωδία.
Προσπάθησα να αποδώσω την προφορά όσο γίνεται πιστότερα, αλλά φοβάμαι ότι αν ο αναγνώστης δεν έχει κουβεντιάσει με επτανήσιο, θα του είναι δύσκολο να μπει στο νόημα της προφοράς.
Αυτό σε τίποτα δεν μειώνει όμως την ουσία που περιέχει το κείμενο, όπως και την πηγαία και παραδοσιακή διάθεση για χιούμορ, των κατοίκων.
Είναι χαρακτηριστικό το ότι οι κάτοικοι των διαφόρων περιοχών όταν αναφέρονται στα γλωσσικά ιδιώματα των άλλων περιοχών, το κάνουν με σκωπτική και περιπαιχτική διάθεση. Για παράδειγμα οι καταγόμενοι από το χωριό μου, τις Ορθονιές, ειρωνεύονται το Κεριώτικο, το Βολιμιάτικο και το χωραΐτινο ιδίωμα, οι χωραῒτες κοροϊδεύουν όλους τους υπόλοιπους κ.ο.κ.
Διατήρηση της χρονικής αύξησης
και έμφαση στην εκφορά της
Όταν έχουμε να κάνουμε με χρονική αύξηση σχεδόν πάντα διατηρείται και ακούγεται έντονα το σχετικό αυξητικό φωνήεν, έστω κι αν η προηγούμενη λέξη τελειώνει με φωνήεν.
Τα παραδείγματα είναι παρμένα μέσα από τα διηγήματα (υπογραμμίζω εκεί που πρέπει να δοθεί προσοχή):
- «..δεν ελογάριασε καλά την ώρα, εσούρπωσε …»
- «Εκινήσανε το λοιπό να φύγουνε, εμαζώξανε τα κέρατά τσου και τση ορές στσου….»
- «Την αυγή, εξύπνησε ….»
- «Το παιδί επαραξενεύτηκε …»
- «Πρέπει να εύρουμε ένα καρέλι»
Εναλλαγή φωνηέντων και διφθόγγων
(Γίνεται συχνή εναλλαγή του ε με το α και του α με το ου, του ε με το ο κλπ.)
Ήτουνα (=ήτανε) , ευτός (=αυτός) , γιομίζω (=γεμίζω), απόγιομα (= απόγευμα), καρέλι (=καρούλι)
Εναλλαγή συμφώνων
Βολά (=φορά) (β αντί φ και λ αντί ρ)
(Μ)πελαμίνα (= παραμίνα)
Αντιμετάθεση συμφώνων
Αδρεφός (αντί αδερφός), λειτρουγία (=λειτουργία)
Διατήρηση της αρχαίας προφοράς
1) Διατηρείται το αρχαίο ου στη θέση του υ, όπως στις λέξεις τρούπα (=τρύπα), φουσέκι (=φυσέκι)
2) Αρκετές λέξεις που τελειώνουν σε –ιο, ια, -ιες κλπ, τονίζονται στην παραλήγουσα αντί στη λήγουσα : Παιδία, μακρύα, χωρίο, μία, φωτία, φωτίες, ποίος,, οποίος, γρήα
Διατήρηση αρχαίας σύνταξης
από λίγο= ολίγου δείν
Προφορά του τελικού ν
(Το τελικό ν προφέρεται συνήθως σαν πρώτο γράμμα της επόμενης λέξης και πολλές φορές για λόγους ευφωνίας τρέπεται σε άλλο σύμφωνο)
1) «Τηράνε οι διαόλοι στη ντρούπα και γλέπουνε το Γκυριάκο» = «Τηράνε οι διαόλοι στην τρούπα και γλέπουνε τον Κυριάκο»
2) «παίρνει το γκασμά και τη μπελαμίνα…» = «παίρνει τον κασμά και την πελαμίνα…»
3) «στη μπλάτη του» = «στην πλάτη του»
Προσθήκη ευφωνικών φωνηέντων-συμφώνων
1) «σα να ντον ετσακάνισε …» = «σαν να τον ετσακάνισε …»
2) «μου ΄πε να ν του το πάμε μόλις τελειώσουμε, θέλει να ν το δώσει του Νιόνιου»
3) «μόλις τονε γιομίσουμε.»
Αντικατάσταση του β με γ
- γλέπω (=βλέπω), σουγλίζω (=σουβλίζω)
Αντικατάσταση του (αυξητικού) ε με το ι
ίγλεπε (=έβλεπε), ίλεγε (=έλεγε), ίπρεπε (=έπρεπε), ίφερα (=έφερα)
Διατήρηση φωνήεντος
(και παράκαμψη της συνηθισμένης απαίτησης για έκθλιψη )
- το αρείκι (= το ρείκι)
- «Έκαμε ομπρός-πίσω κρυφά, επήρε ένα φυλλαράκι από το αρείκι, που είναι σα μία μικρή πρόκα …»
- «Ύστερα, εγύρισε τρέχοντας στην παρέα του …»
Προσωδία
(Για παράδειγμα, τραβάμε περισσότερο από το συνηθισμένο ένα φωνήεν, εκεί που πρέπει. Δηλ. λέμε ε-ε αντί του απλού ε. Επίσης τονίζουμε όλες τις χρονικές αυξήσεις.)
1) Η φράση «Εκινήσανε το λοιπό να φύγουνε, εμαζεψανε τα κέρατά τσου και τση ορές στσου, αλλά ένού από δαύτσου δεν εβάσταγε η καρδία του να μην το πειράξει.» , για να αποδοθεί στο γλωσσικό ιδίωμα του χωριού μου πρέπει να διαβαστεί : «Εκινήσανε το λοιπό να φύγουνε-ε, εμαζεψανε τα κέρατά τσου-ου και τση ορές στσου-ου, αλλά ένού από δαύτσου δεν εβάσταγε η καρδία του να μην το πειράξει-ει.» (Δηλαδή τα φωνήεντα και οι δίφθογγοι της κατάληξης ορισμένων λέξεων μέσα σε μια φράση, ακούγονται παρατεταμένα, κι αυτό είναι ένα από τα πράγματα που δημιουργούν τη γνωστή τραγουδιστή προφορά.)
2) Η φράση «Τρώει μία σκουλουμπούρθα για δεν όριζε το πόδι του, ήτουνα ένα κομμάτι ξύλο και δεν εμπόρειε να ν το κουνήσει.» πρέπει να ακουστεί : «Τρώει μία σκουλουμπούρθα-α για δεν όριζε το πόδι του-ου, ήτουνα ένα κομμάτι ξύλο και δεν εμπόρειε να ν το κουνήσει-ει.»
Έκθλιψη φωνηέντων-συμφώνων
Έρμος (=έρημος), Ερώταε (=ερώταγε), Καλόερος (=καλόγερος), Αχάραο (=αχάραγο), Εκειός (= εκείνος), Πήαινε (=πήγαινε), πηαίνω (=πηγαίνω)
μού ΄πε (=μου είπε)
Συγχώνευση λέξεων και παρατονισμός
θά ΄μπει (=θα μπεί)
